Катта давлатнинг катта муаммоси
2020 йилнинг март ойида президент раислигида ўтказилган йиғилишда актуал муаммолар ҳақида айтилган, шунингдек, экология соҳасидаги кадрлар сиёсати танқид қилинган. Тадбирда атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатадиган омиллар, атмосферага катта миқдордаги ифлослантирувчи моддаларнинг ташланаётгани, флора ва фаунага бўлган зарар ҳақида муҳокама қилинган.
Лекин, ҳал қилиш керак бўлган асосий муаммолардан бири — бу йил сайин катталашиб бораётган ҳамда табиат ва инсон соғлигига тузатиб бўлмас зиён етказаётган чиқиндиларни қайта ишлаш муаммосидир.
Қуйидагилар муаммонинг ечими бўлиши мумкин эди:
— Чиқиндиларни қайта ишлашда деярли иштирок этмайдиган хусусий секторга ёрдам (йилига 7 млн тоннадан ортиқ маиший чиқиндилар пайдо бўлади ва уларнинг 19 фоизигина қайта ишланади);
— Чиқиндиларни кўмиб ташлайдиган полигонларни қисқартириш, шунингдек, чиқиндиларни қайта ишлайдиган полигонларни йўлга қўйиш;
— Полигонларни замонавий жиҳозлар билан таъминлаш.
Лекин, орадан икки йил ўтиб қандайдир чоралар кўрилдими?
Чиқиндилардан тушадиган даромад
Чиқиндиларни утилизация қилиш бўйича хусусий компаниялар ўз айланмасидан қуйидагиларни ажратишади:
— пул маблағидан санитар тозалаш бўйича ихтисослаштирилган корхоналар республика бирлашмасига 5 фоиз ва санитар тозалаш марказларининг фаолиятини молиялаштиришга қўшимча 5 фоиз. Хусусий компанияларни ушбу маблағларни тўлашга, пуллар соҳани яхшилашга сарфланишини айтган ҳолда, давлат мажбур қилмоқда: моддий-техник базани такомиллаштириш, ҳудудни хусусий секторга бириктириш ва чиқиндиларни саралаш шароитлари билан таъминлаш.
— 15 фоизгача - чиқиндиларни олиб чиқиб кетиш хизматини кўрсатиш учун аҳолидан тўловларни йиғиб олиш назоратчиларига. Ушбу харажатлар учун ягона ижтимоий солиқ (умумий миқдордан 12 ёки 1,8 фоиз), шунингдек, даромад солиғи (умумий миқдордан 15 ёки 2,25 фоиз) мавжуд.
Бунда, бизнес ўз пулларини йиғиб оляпти, лекин, уларни аввал Давлат экология қўмитасига топширмоқда. Бироқ, юқорида айтиб ўтилган харажатлар ушлаб қолинганида, тушимнинг умумий ҳажмидан 70 фоизгина қолмоқда. Бу адолатданми?
2020 йилда аҳолининг санитария ва чиқиндини олиб чиқиб кетиш бўйича хусусий хизматлар учун бўлган кўп миллиардлик қарздорлиги кластерларнинг ишига салбий таъсир кўрсатган эди. Бунда, Мажбурий ижро бюроси электр, газ ва сув таъминоти хизматлари бўйича қарздорликни ундиришни амалга оширган, лекин, аҳолидан чиқиндини олиб чиқиб кетиш бўйича қарздорлик ундирилмаган. МИБ инспекторлари томонидан аҳолидан чиқиндиларни олиб чиқиб кетиш учун тўловларни ундириш тўхтатилганига 2 йил бўлди. Шунга қарамасдан, Давлат экология қўмитасига қарашли ташкилот пулларни йиғиб олиш тушумидан фоизларни барча давлат корхоналари ва тадбиркорлардан олишни давом этмоқда, «Сувсоз» ДУК, Электр тармоқлари ва «Ҳудудгазтаъминот» АЖ эса ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиб, ушбу 10 фоизни ўзларига қайтариб олишди.
Ҳозирда 3-4 компаниянинг ўзида чиқиндиларни утилизация қилиш бўйича дебиторлик қарзи 22 040 057 273 сўмни ташкил қилмоқда, барча хусусий корхоналарда эса ушбу миқдор 100 млрд сўмдан ошади.
Чиқинди танглиги
Мамлакатда маиший чиқиндилар билан ишлаш соҳаси аянчли аҳволдалиги маълум. Йирик заводлар ҳам, саралаш полигонлари ҳам қурилмаяпти. Мавжуд полигонлар эса ишламаяпти, чунки давлат ушбу линияларнинг эксплуатациясини рағбатлантирмаяпти. «Тоза Ҳудуд» ДУК томонидан қурилган полигонлар санитар-эпидемиологик ва экологик талабларга жавоб бермайди.
Буларнинг барчаси битта жойда йиғилиб қолган ва сараланмаган чиқиндилар атроф-муҳитнинг ифлосланишига олиб келмоқда. Бу жараён кейинги юз йилликда ҳам давом этади.
Шуни тушуниш керакки, маиший чиқиндилар билан ишлаш соҳаси ўз ичига фақатгина полигонларни эмас, балки аҳолидан маиший чиқиндиларни олиб чиқиб кетиш, келгусидаги саралаш, қайта ишлаш ва замонавий утилизацияни ҳам ўз ичига олади. Бундай тизим чиқиндилар полигонларда кўмилмаслиги ва чиқиндилар фильтрати ер остидаги сувга (ушбу ер ости манбаларидан келгуси авлод сув ичади) етиб бормаслиги учун зарур.
Ушбу тизимни таъминлаш учун эса хусусий секторнинг ёрдами керак, бу президентнинг тегишли қарорида белгиланган. Ҳужжат кучга кирганига бир йилдан ошди.
Хусусий сектордаги тартибсизлик
Қарорга кўра, хусусий корхоналар учун санитар тозалаш хизматларини кўрсатиш бўйича қўшимча ҳудудларни бириктириш, хусусий секторнинг барқарор ривожланишига ёрдам берган бўлар эди. Лекин, маиший чиқиндилар соҳасида давлат-хусусий ҳамкорлиги лойиҳалари бўйича тендерларни тизимсиз эълон қилиш содир бўлмоқда.
Ушбу соҳада иш тажрибаси ва Давлат экология қўмитаси томонидан белгиланган аниқ мажбуриятларсиз, шунингдек, катта бўлмаган жарима санкцияларида тадбиркорлар кўплаб ҳолатларда чиқиндилар билан тўғри ишлаш кўникмаларига эга эмас.
Бу ўз навбатида анархия (тадбиркорлар тажриба ва билимга эга бўлмаган ҳолда, фойдасидан зарари кўп бўладиган чиқиндиларга ишлов бериш ускуналарини харид қилишни бошлашади) ва қўшимча «муаммоли» корхоналарнинг юзага келишига олиб келади.
Ҳозирда Ўзбекистонда қаттиқ маиший чиқиндилар (ҚМЧ) билан ишлаш соҳасида нималар рўй бермоқда?
— Аҳолидан ҚМЧни олиб чиқиб кетиш жадвалининг тизимли бузилиши;
— ҚМЧни олиб чиқиб кетиш хизматларини кўрсатиш учун тўловлар бўйича дебиторлик қарздорлигининг ошиши;
— Бутун республика бўйлаб ҚМЧ полигонларининг тизимли ёниши;
— Полигонлар атрофида бир неча километрларга полиэтилен пакетларнинг тарқалиши;
— ҚМЧни утилизация қилишда саралашнинг йўқлиги, бу чиқиндилар билан самарасиз ва тўлиқ бўлмаган тарзда ишлашга олиб келади ва натижада чиқиндиларни қайта ишлашга имкон бермайди.
Бу ушбу соҳада бизнесни барқарор ривожлантириш ва давлат томонидан ёрдам йўқлиги сабабли содир бўлаётган бўлиши мумкин.
Бунинг натижасида, соҳа ўз муаммолари билан яккама-якка қолмоқда. Давлат экология қўмитаси соҳанинг ривожланишига ўз ҳиссасини қўшмаяпти, аксинча жазо чораларини кўрувчи орган бўлиб қолмоқда ва бу чиқиндилар билан ишлаш тизимининг бузилишига ҳамда унинг ривожланишида тўлиқ ташаббуснинг йўқлигига олиб келмоқда.
Вазиятни қандай қилиб тўғрилаш мумкин?
Барча вилоятларни чиқиндиларни қайта ишлаш корхоналари билан таъминлаш ва уларни туманларга бўлиш тўғри бўлган бўлар эди. Масалан, битта корхона пластик, бошқаси — алюминий, учинчиси эса — қоғоз чиқиндиларга масъул бўлади. Бу бутун республика бўйлаб чиқиндилар билан ишлаш тизимининг ривожланишига ёрдам беради, чунки ҳозирда кўплаб корхоналар маҳаллий чиқиндилар билан боғланишни истамаган ҳолда, ўзларининг ишлаб чиқариш кучлари учун хомашёни бошқа давлатлардан импорт қилмоқда.
Ҳар қандай ишлаб чиқаришдаги каби, чиқиндиларни қайта ишлашда ҳам қайта ишлаб бўлмайдиган ва утилизация қилиш зарур бўлган қисм мавжуд ва бу мамлакат полигонларида чиқиндиларнинг қўшимча ҳажмини яратмоқда.
Битта ҳам қайта ишлаш тизими ва кучларни тўғри тақсимлаш жараёни йўқ вақтда, чиқиндиларни қайта ишлаш соҳасини ривожлантириш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Ҳозирда чиқиндиларни ишлаш бўйича қийин вазиятда қолган йирик корхоналар ўз фаолиятларини тўхтатиш ҳақида ўйламоқда.
Масалаларга керакли эътиборнинг қаратилиши ва мамлакатда вазиятнинг ўзгариши — ҳозирча савол бўлиб қолмоқда.