Жамият ҳаёти бозорларда нарх-навонинг ортиши ва пулнинг қадрсизланишига етакловчи бир қатор иллатлар мавжуд эканлигини кўрсатади. Бундай иллатлар орасида аллақачон "қора бозор" номини олган валютафурушларнинг нопок уяси ҳам бор. Бу қабиҳ амални касб қилганлар асосан гавжум бозорлар, савдо масканлари атрофида ўралашиб юришади.
... Мана, навбатдаги харидор бозорга кириб келди. У йўл-йўлакай чўнтагида ўзи билан бирга олиб келган хориж пулини миллий валютамизга алмаштирди ва расталар томон йўл олди. Харидни чет эл валютаси ҳисобига ҳозиргина чўнтакка кирган миллий пулимиз эвазига амалга оширар экан, нарх масаласида сотувчи билан анча тортишди. Ҳатто молни хориж пулига алмаштирилган ўзбек сўмига сотиб олаётганини ҳам писанда қилди. Бироқ бозорларда нархнинг чайқалишига валюта олди-соттиси билан боғлиқ нопок амаллар ҳам сабабчи экани сотувчининг ҳам, харидорнинг ҳам хаёлига келмади.
Дарҳақиқат, бозорларимизни нарх-наво бобидаги номутаносибликлардан холи деёлмаймиз. Аммо, уқдирилганидек, харидор мақомидаги кўпчилик юртдошларимиз бунга ўзлари сабабчи бўлишаётгани, валютанинг "қора бозор"даги савдоси орқали нарх-навонинг асоссиз ортишига имкон яратишаётганини хаёлларига келтиришмайди. Далиллар мазкур "бозор"даги ажаб савдоларга бош қўшганларнинг хатти-ҳаракатлари, кутилганидек, жамоатчилик тарафидан эмас, балки кўпинча ҳуқуқ-тартибот идораларининг саъй-ҳаракатлари, олиб борилаётган фаол профилактик амаллар асносида фош этилаётганини кўрсатаяпти.
Ана шундай тадбирларнинг бирида асли қўшкўпирлик ака-ука Ҳамид ва Илҳом Ҳусановларнинг жиноий қилмишига нуқта қўйилди. Улар аслида ўзгаларнинг чўнтаги, ҳамёнига "тузоқ" қўйишганди. Эзгу ният ижобатини топиши аниқ.
Бироқ шум ният инсонни ҳеч маҳал рўшноликка етакламайди. Ака-укалар ўзгалар учун қўйган "тузоқ"қа ўзлари илинишди.
Воқеа жорий йилнинг 20 апрелида рўй берди. Урганч шаҳри ва шу номдаги туманда қўним топган икковлон пулфуруш шу куни эрта тонгда яна бозор сари йўл олишди. Мундайроқ эмас, ҳамёни бақувватроқ мижознинг йўлини пойлашди. Хайрият, иш бароридан келди. Улар рўпарасидан чиқиб келган бир харидор каттароқ миқдордаги хориж пули — 3 минг АҚШ доллари зарур эканлигини билдирди. Озгина тортишувдан сўнг савдо пишди. Харидор сотувчининг ҳар бир доллар учун 8 минг 130 сўм миқдорида пул тўлаш ҳақидаги шартини қабул қилди. Хариднинг умумий қиймати 24 миллион 390 минг сўмни ташкил этди. Катта миқдордаги пулни шубҳа уйғотадиган тарзда, яна денг бозорнинг қоқ ўртасида ва шу ердаги ҳуқуқ-тартибот ходимлари кўз ўнгида санаб олишнинг имкони йўқ. Ака-укалар мижозни изидан эргаштирганча ўзларига аён хуфя савдо майдони — бозор биқинидаги хилват манзил сари йўл олишди. Салкам 25 миллион сўм шу ерда бафуржа санаб олинди. 3 минг доллар миқдоридаги хориж валютаси "харидор" Барно Абдуллаева, уни сотишдан келган 24,4 миллион сўм эса, валютафурушларнинг қўлига ўтди.
Сотилган доллар-у, уни харид қилиш учун тўланган сўмнинг сони-салмоғи чиндан ҳам, анча катта ва анча-мунча чўнтакка оғирлик қилиши, ҳатто, тешиб чиқиши ҳам ҳеч гап эмас. Алқисса, амалда ҳам шундай бўлди. Харидор аёл валютафурушлардан 5-10 қадам узоқлашмаёқ, ака-укалар қошида ўзларини иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларга қарши кураш департаментининг Хоразм вилоят бошқармаси ва унинг Хива шаҳар бўлими ходимлари, дея таништирган бир неча шахслар пайдо бўлишди.
Иш тескарига айланиб кетди. Валютафурушларнинг шум қадами пайи қирқилди.
Айтиш керакки, амалдаги Жиноят кодексида бу қабилдаги хатти-ҳаракатлар учун жиддий жавобгарлик ва жазо чораси белгиланган. Валютафурушлар кодекснинг шу йўсиндаги жиноий кирдикорлар учун назарда тутилган 177-моддаси 2-қисми "в" банди бўйича терговга тортилдилар. Айб рад этилмас далиллар орқали исботини топгани боис ака-укалар уни инкор этишдан ожиз қолишди. Ҳатто қилмишига чин кўнгилдан иқрорлик ҳам билдиришди. Судда баёнот берган И. Ҳусанов харидор Б. Абдуллаевага сотилган 3 минг АҚШ доллари аслида ўзига тегишли экани, уни акаси Ҳ. Ҳусановнинг илтимосига кўра, сотиб, фойда кўриши учун унга бергани, аммо қинғир ишнинг қийиғи чиқиб, жиноят устида қўлга тушганини қайд этди. ўубор қоплаган кўзи машъум қилмишдан сўнг мошдай очилгани, энди қалби тавба-тазарру ва пушаймонлик ҳисларига тўлганини айтиб, суддан кечирим сўради. Валютафурушликнинг бошида турган Ҳ. Ҳусанов ҳам айбини тан олди.
Суд амалиётининг ўз тартиб-таомиллари бор. Унга кўра, адолат, одиллик, холислик аталмиш инсонийлик тамойиллари олдинги маррага чиқмоғи зарур.
Қолаверса, қилмиш учун жазони енгиллаштиришга етакловчи ҳолатлар ҳам талайгина. Суд бу ҳолатларни синчиклаб ўрганди. Пировардида ҳар иккала айбланувчи муқаддам жиноят содир этмагани, маҳалла фуқаролар йиғини ва қўни-қўшнилар томонидан ижобий тафсифлангани, хулқ-атворида ҳам ижобий ўзгаришлар кузатилаётгани, оиласи ва фарзандларининг ёлғиз боқувчиси экани, бунинг устига қилмишига астойдил иқрор ва пушаймонлик билдиришгани жазони жиддий равишда енгиллатувчи ҳолат сифатида эътироф қилинди. Лекин халқ, давлат ва жамият манфаатларига қарши содир этилган қилмиш ҳар қандай ҳолатдаям жиноят саналади ва бундай ҳаракат қонун тарафидан қаттиқ қораланади. Судлов ҳайъати жиноят қонунчилигининг ушбу талабини назарда тутган бўлса-да, бирибир мурувват амалларидан чекинмади. Ака-ука судланувчилар жазо тайинлаш амалиётида пайдо бўлган янгича таъсир чораси — ҳақ тўланмайдиган мажбурий жамоат ишларига тортилдилар. Энди уларнинг ҳар бири жами 360 соат мобайнида ушбу мажбуриятни адо этадилар. Далилий ашё сифатида ака-ука валютафурушлардан олиб қўйилган ва ҳозирда Ташқи Иқтисодий фаолият Миллий банкининг Хива бўлимида сақланаётган 3 минг АҚШ доллари эса, эгаларига қайтарилмайдиган бўлди. Уқдирилганидек, бу борада қонуннинг қатъий талаби бор ва унга мувофиқ далилий ашё ёхуд жиноят қуроли, деб топилган моддий ва молиявий қимматликлар давлат эгалигига ўтказилмоғи ёки қонуний эгасига қайтариб берилмоғи даркор. Жиноят воситаси, деб топилган хориж пули ушбу қоида асосида суд ҳукмига биноан давлат тасарруфига ўтказилди.
Валютафурушлик жинояти ижтимоий жиҳатдан оғир оқибатли ва жамият илдизини кемирувчи жиноий кирдикорликлар сирасига киради ва ҳатто нафақат юрт иқтисодий ҳаёти, балки ижтимоий-сиёсий ва маънавий-ахлоқий жараёнлар, айниқса, бозор муносабатларига ҳам салбий таъсирини ўтказади. Бундан ҳам ёмони, унинг ортидан инфляция аталмиш номатлуб жараёнлар жунбушга келади.
Жаҳон саҳнида пул интервенцияси боис, таназуллга юз тутган, ҳатто уруш оқибатларидан ҳам кўра, оғирроқ асоратларга дучор бўлган мамлакатлар йўқ эмас.
Юртимизда кечаётган ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг суръати-ю сийрати, талабию тақозоси эса, мутлақо ўзгача. Валютафурушларга юкинишга асло ҳожат қолмаган, десак, хато бўлмайди. Бунга далилларимиз бор. Хориж валютасини эркин бозор нархларида истаган вақтда мамлакатимизнинг барча банк муассасалари ва уларнинг шохобчалари орқали хоҳлаганча сотиш ва сотиб олиш мумкин. Пулни хорижга конвертациялаш учун ҳам йўллар равон очилган.
Шундай бир вазиятда юртнинг ҳақиқий бозорлари сояси ва панасида "қора бозор" аталмиш жиноий ўчоқлар ҳам хуфя фаолият юритаётгани кишига эриш туюлади.
Олимбой Машарипов,
жиноят ишлари бўйича
Хива шаҳар судининг раиси